ایجاد الگوی پایداری در غیبت کبری با الهام از سیره امام حسن عسکری (علیه‌السلام)

مقدمه

اهمیت میلاد پربرکت امام حسن عسکری (علیه السلام) در هشتم ربیع الثانی، تنها به عنوان تولد یک امام معصوم (علیه السلام) نیست، بلکه نقطه عطفی سرنوشت‌ساز در تداوم امامت و حیات شیعه است. اهمیت این میلاد را می‌توان در چند محور کلیدی خلاصه کرد:

• تکمیل حلقه وصل: امام عسکری (علیه السلام) به عنوان پدر و سلف امام عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) حلقه واسط بین امامت ظاهری و امامت نهانی هستند. بدون وجود ایشان، انتقال امامت به آخرین حجت خدا ممکن نبود. بنابراین، تولد ایشان، زمینه‌ساز تولد منجی بشریت است.
• حفظ و معرفی جانشین: یکی از مهم‌ترین وظایف امام عسکری (علیه السلام) در شرایط خفقان شدید عباسی، حفظ جان امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) و معرفی ایشان به خواص شیعه بود. ایشان با نهایت تدبیر، وجود مقدس حضرت حجت (عجل الله تعالی فرجه الشریف) را از دید دشمنان پنهان نگه داشتند و در عین حال، به طور محدود و حساب‌شده، ایشان را به بزرگان شیعه معرفی کردند تا مسئله امامت بعدی مورد تردید واقع نشود. تولد امام عسکری (علیه السلام) آغازگر این مأموریت خطیر بود.
• آغاز غیبت صغری: دوره امامت امام عسکری (علیه السلام) خود مقدمه‌ای برای غیبت صغری بود. فشار حکومت عباسی به حدی بود که ارتباط مستقیم امام با مردم بسیار محدود شد. این امر، جامعه شیعه را به تدریج برای دورانی که امامشان به طور کامل از دیدگان پنهان می‌شود، آماده کرد. بنابراین، میلاد ایشان سرآغاز دورانی است که به عصر غیبت منتهی می‌شود.
• منبع امیدواری: میلاد امام عسکری (علیه السلام) و سپس تولد فرزندش امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در دوران سخت حبس خانگی و نظارت شدید عباسیان، نشان‌دهنده این حقیقت است که اراده خداوند بر تحقق وعده‌هایش تعلق گرفته است و هیچ قدرتی نمی‌تواند مانع ظهور آخرین ذخیره الهی شود. این واقعه خود منبع عظیم امید برای مؤمنان در همه اعصار، به ویژه در دوران غیبت است.

جایگاه تاریخی امام عسکری (علیه السلام) در آماده‌سازی جامعه برای ورود به دوران غیبت

امام حسن عسکری (علیه السلام) در یکی از حساسترین برهه‌های تاریخ شیعه به امامت رسیدند. حکومت عباسی با آگاهی از روایات مربوط به مهدی موعود (عجل الله تعالی فرجه الشریف) که از نسل امام حسین (علیه السلام) است، قصد داشت تا با تحت فشار قرار دادن امام عسکری (علیه السلام)، مانع از تداوم نسل امامت شود. در این شرایط، امام عسکری (علیه السلام) با سیاست‌های مدبرانه خود، جامعه شیعه را برای ورود به دوران بی‌سابقه «غیبت» آماده کردند. این آماده‌سازی در چند سطح انجام شد:

• تمرکز بر شبکه ارتباطی وکالت: به دلیل محدودیت‌های بسیار شدید، امام (علیه السلام) به طور مستقیم با توده مردم در تماس نبودند. ایشان شبکه وکلای خود را در شهرهای مختلف تقویت و سازماندهی کردند. این شبکه، علاوه بر جمع‌آوری وجوهات و پاسخ به سؤالات دینی، نقش حیاتی در تثبیت مرجعیت دینی در غیاب امام را داشت و الگویی برای «نیابت» در دوران غیبت صغری و سپس مرجعیت علما در غیبت کبری شد.
• تأکید بر تبیین عقاید: امام عسکری (علیه السلام) با وجود تمام محدودیت‌ها، از طریق نامه‌نگاری و ملاقات‌های محدود، به تبیین دقیق عقاید اسلامی، به ویژه موضوع امامت و غیبت می‌پرداختند. ایشان با روشن‌گری، مانع از انحرافات فکری می‌شدند و پایه‌های اعتقادی استواری برای شیعیان می‌ساختند تا در دوران سخت غیبت، دچار تردید و حیرت نشوند.
• آشنا کردن شیعیان با مفهوم غیبت: امام (علیه السلام) به تدریج و با زبان مختلف، شیعیان را با این واقعیت که ممکن است امام بعدی از دیدگان پنهان شود، آشنا می‌کردند. این کار باعث می‌شد تا غیبت امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) به یکباره جامعه را شوکه نکند و زمینه فکری و روانی آن از قبل فراهم شده باشد.
• معرفی مستقیم و غیرمستقیم امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف): همانطور که اشاره شد، امام عسکری (علیه السلام) افراد مورد اعتماد را به طور محرمانه با فرزندشان امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) آشنا می‌کردند. این معرفی، باعث می‌شد که پس از شهادت امام عسکری (علیه السلام)، گروهی از بزرگان شیعه وجود امام دوازدهم را تأیید کنند و حلقه انتقال امامت به طور قطعی مسجل شود.

به جرات می‌توان گفت که بدون مدیریت و هدایت امام عسکری (علیه السلام)، جامعه شیعه هرگز نمی‌توانست از آزمون سخت غیبت امام خود سربلند بیرون آید.

شناخت «الگوی پایداری» ضرورت اساسی مؤمنان عصر غیبت

دوران غیبت امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) یکی از حساس‌ترین مقاطع تاریخ تشیع است؛ عصر آزمایش بزرگ مؤمنان است. عصری که مؤمنان از حضور آشکار امام معصوم به عنوان محور وحدت و مرجع حل تمام شبهات محروم‌اند و دسترسی مستقیم به هدایتگری بی‌واسطه او ندارند. چنین شرایطی، هم از نظر اعتقادی و هم از نظر اجتماعی، زمینه‌ساز پرسش‌ها و بحران‌هایی می‌شود که اگر پاسخی مناسب به آنها داده نشود، ایمان و هویت جامعه دینی را با تهدید روبه‌رو خواهد ساخت.

غیبت، تنها یک غیبت جسمانی نیست؛ بلکه آزمونی بزرگ برای سنجش میزان ایمان به غیب و وفاداری به عهد الهی است. در این دوران، برخی ممکن است دچار تردید یا سردرگمی شوند و زمینه انحراف فکری یا افت عملی فراهم گردد. از این‌رو، ضرورت دارد که جامعه مؤمنان، الگویی روشن برای پایداری در مسیر حق در اختیار داشته باشد تا بتواند در برابر این چالش‌ها ایستادگی کند.

ضرورت این الگو را می‌توان در موارد زیر دانست:

• مقابله با حیرت و شک: یکی از بزرگ‌ترین خطرات عصر غیبت، بروز «حیرت» است. دشمنان با ایجاد شبهات مختلف سعی در متزلزل کردن ایمان مردم دارند. یک الگوی پایداری، مبتنی بر تقویت بنیان‌های عقلی و نقلی اعتقادات، مؤمن را در برابر این طوفان‌های فکری واکسینه می‌کند و به او می‌آموزد که چگونه با تمسک به قرآن، عترت و عقلانیت دینی، بر شک‌های خود غلبه کند.
• پاسخ به نیازهای زمانه: شرایط اجتماعی، سیاسی و فرهنگی همواره در حال تغییر است. الگوی پایداری، به معنای جمود و سکون نیست، بلکه به معنای «ثبات در اصول و پویایی در روش‌ها» است. این الگو به مؤمن می‌آموزد که چگونه می‌تواند احکام و ارزش‌های ثابت اسلام را در بستر متغیرهای زندگی مدرن تطبیق دهد و به سؤالات جدید پاسخ گوید.
• جلوگیری از نفوذ جریان های انحرافی: غیبت ممکن است موجب پراکندگی اجتماعی و نفوذ جریان‌های انحرافی شود. مدعیان دروغین و جریان‌های فرصت‌طلب همواره کوشیده‌اند از شرایط غیبت سوءاستفاده کنند و پیروان را دچار شکاف درونی سازند. در چنین فضایی، یک نقشه راه جمعی برای حفظ انسجام، همبستگی و صیانت از هویت شیعی، ضرورتی انکارناپذیر است.
• حفظ امید و نشاط معنوی: طولانی شدن غیبت ممکن است برای برخی باعث یأس و ناامیدی شود. الگوی پایداری، با تأکید بر وعده قطعی الهی درباره ظهور، و همچنین با نشان دادن آثار حضور معنوی امام غایب (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در زندگی (مانند توسل و انتظار فرج)، روحیه امید و حرکت را در مؤمنان زنده نگه می‌دارد. انتظار به عنوان «فعال ترین حالت منتظر» تعریف می‌شود. افزون بر این، انتظار در عصر غیبت اگر با الگوی صحیح همراه نباشد، می‌تواند به انفعال و بی‌عملی منجر شود؛ در حالی‌که آموزه‌های دینی بر انتظار فعال، امیدبخش و سازنده تأکید دارند. «الگوی پایداری» دقیقاً همان چارچوبی است که می‌تواند انتظار را از حالت انفعال به حرکتی پویا و مسئولیت‌ساز تبدیل کند؛ الگویی که مؤمنان را به تهذیب نفس، عمل صالح و تلاش اجتماعی فرا می‌خواند.
• ایجاد جامعه مقاوم: الگوی پایداری تنها یک امر فردی نیست، بلکه یک پروژه اجتماعی است. این الگو به جامعه مؤمنان می‌آموزد که چگونه در عین حفظ هویت دینی خود، در برابر تهاجم فرهنگی، فشارهای سیاسی و جنگ نرم دشمنان مقاومت کنند و با وحدت و انسجام داخلی، زمینه‌ساز ظهور شوند. تقویت اقتصاد مقاومتی، استقلال فرهنگی و وحدت کلمه از مصادیق این الگو است.

در حقیقت، «الگوی پایداری» راهکاری جامع است که از سیره و تعالیم ائمه معصومین (علیهم السلام)، به ویژه دوران آماده‌سازی امام عسکری (علیه السلام) و مفهوم انتظار در عصر غیبت استخراج می‌شود و به مؤمن نقشه راهی می‌دهد برای آنکه نه تنها در این دوران پرآشوب سالم بماند، بلکه به رشد و تعالی خود ادامه دهد و به عنوان یک سرباز واقعی برای حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) آماده شود.

از این منظر، بازخوانی و تبیین الگوی پایداری در عصر غیبت نه یک بحث صرفاً تاریخی، بلکه ضرورتی راهبردی برای امروز است. جامعه دینی در مواجهه با چالش‌های نوین ـ از سکولاریسم و بحران معنویت گرفته تا فشارهای رسانه‌ای و فرهنگی ـ همچنان نیازمند همان چارچوبی است که امام حسن عسکری (علیه السلام) برای پایداری شیعه در دوران غیبت طراحی و تثبیت کرد.

ایشان از یک سو با معرفی تدریجی حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) ایمان به حجت الهی را تثبیت نمود، و از سوی دیگر با سامان‌دهی شبکه وکالت و تأکید بر رجوع به قرآن و سنت و ارجاع امور دینی به فقهاء جامع الشرایط، شیعیان را برای شرایط عدم دسترسی مستقیم به امام آماده ساخت.

سیره امام عسکری (علیه السلام) نه‌تنها پاسخ‌گوی بحران‌های آن عصر بود، بلکه الگویی ماندگار برای همه دوران غیبت کبری به شمار می‌آید. بازخوانی و تبیین مؤلفه های این الگو، می‌تواند امروز نیز چراغ راه جامعه مؤمنان باشد تا در برابر چالش‌های فکری، اجتماعی و اخلاقی عصر جدید، پایداری و انسجام خود را حفظ کند.

در پایان به برخی از این مؤلفه ها اشاره می کنیم:

• تقویت ایمان به غیب و اعتماد به وعده الهی
• پذیرش حجت الهی ولو در پس پرده غیبت

• رجوع به قرآن و سنت در نبود دسترسی مستقیم به امام
• نقش فقها و عالمان به‌عنوان استمرار خط هدایت

• حفظ وحدت و انسجام جامعه شیعه
• مراقبت از نفوذ اندیشه‌های انحرافی و مدعیان دروغین

• صبر و بردباری در برابر مشکلات
• تهذیب نفس و عمل صالح به‌عنوان زمینه‌ساز ظهور