اربعین: گوهر معرفت و کانون تربیت دینی

مقدمه

زیارت اربعین امام حسین(علیه السلام) پدیده‌ای منحصر به فرد در جهان اسلام است که فراتر از یک حرکت سوگواری، به کانونی برای شکوفایی معرفت و تربیت دینی تبدیل شده است. این نوشتار با تمرکز بر ابعاد معرفتی و تربیتی اربعین، به بررسی آموزه‌های تربیتی این زیارت، مفهوم تربیت ولایی در مسیر کربلا، نقش اربعین به عنوان مدرسه‌ای برای ایمان، صبر و اخلاص، و در نهایت، تربیت عملی از طریق فرهنگ پیاده‌روی به عنوان تمرینی برای بندگی و زیست جمعی مؤمنانه می‌پردازد. این پژوهش نشان می‌دهد که اربعین نظام تربیتی جامعی را ارائه می‌دهد که ریشه در عشق به اهل بیت(علیهم السلام) دارد و در مسئولیت‌پذیری فردی و اجتماعی متبلور می‌شود.

بخش اول: آموزه‌های تربیتی زیارت اربعین

زیارت اربعین، به مثابه یک کنش عبادی- اجتماعی عمیق، حامل آموزه‌های تربیتی متعددی است که در جان زائر اثر می‌گذارد:

1. تربیت توحیدمحور و معادباوری:حضور در سرزمین کربلا و مشاهده مظلومیت شهیدان، زائر را به یاد قدرت مطلق الهی و حکمت بالغه او در آزمایش بندگان می‌اندازد. این صحنه‌ها، ایمان به معاد و حساب و کتاب را تقویت می‌کند و عبرت‌گیری از سرنوشت ظالمان و پاداش صابران را به زائر می‌آموزد. «أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا یُفْتَنُونَ؛ آیا مردم پنداشتند که چون گفتند: «ایمان آوردیم!» با گفتن این جمله رها مى‌شوند و دیگر مورد آزمایش قرار نمى‌گیرند؟!»[1].
2. تربیت عاطفی و محبت‌ورزی:زیارت، تجلی رابطه عاطفی عمیق میان زائر و زیارت شونده یعنی امام حسین(علیه السلام) و یاران باوفایش است. این ارتباط قلبی، محبت به خدا و اولیای الهی را در دل زائر نهادینه می‌کند و او را به الگوگیری از فضایل اخلاقی آنان ترغیب می‌نماید. اشک بر حسین(علیه السلام)، اشک عشق و معرفت است که قلب را صیقل می‌دهد و رذایل اخلاقی را می‌زداید.
3. تربیت اجتماعی و همدلی:فضای زیارت اربعین، به ویژه در ایام پیاده‌روی، صحنه‌ی همدلی، برادری و گذشت بی‌نظیر است. زائر در میان انبوهی از انسان‌های غریبه با ملیت‌ها و زبان‌های مختلف، عملاً “امت واحده” اسلامی و ارزش‌هایی چون ایثار، کمک به همنوع (حتی با دادن یک لیوان آب یا پوشاندن سایبان)، احترام متقابل و نفی هرگونه تبعیض را تجربه و تمرین می‌کند. این تجربه، حس مسئولیت اجتماعی و تعهد نسبت به دیگران را تقویت می‌کند.
4. تربیت سیاسی و ظلم‌ستیزی:زیارت قبر شهیدی که در برابر ظلم و انحراف ایستاد، درس مقاومت، شجاعت، آزادگی و نهراسیدن از جبهه باطل را به زائر می‌دهد. اربعین، یادآور این شعار حسینی یعنی «هیهات منا الذله» است که حساسیت نسبت به حفظ هویت دینی و مقابله با ظلم و بی عدالتی را بیدار نگه می‌دارد.

بخش دوم: تربیت ولایی در مسیر اربعین: از عشق تا مسئولیت

حرکت به سوی کربلا در اربعین، تجسم عینی تربیت ولایی است. این تربیت دارای سیری تکاملی است که از عشق آغاز و به مسئولیت ختم می‌شود:

1. پایه: عشق به اهل بیت (علیهم السلام): انگیزه اصلی میلیون‌ها زائر برای تحمل مشقت‌های سفر، عشق ناب به امام حسین(علیه السلام) و خاندان رسالت است. این عشق، موتور محرکه و اساس پذیرش ولایت الهی است که بقول قرآن کریم در ائمه (علیهم السلام) تجلی یافته است. «قُل لَّا أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّهَ فِی الْقُرْبَىٰ؛ بگو: من از شما برای این رسالت هیچ مزدی نمی‌خواهم، جز آن که دوستدار خاندانم باشید»[2]. این مودت، سنگ بنای تربیت ولایی است.
2. شناخت: آگاهی از سیره و اهداف امام (علیه السلام):تربیت ولایی منهای شناخت، ناقص است. فضای اربعین، فرصتی استثنایی برای مطالعه، شنیدن و گفتمان‌هایی است که زائر را با ابعاد مختلف قیام عاشورا، اهداف امام حسین (علیه السلام) از جمله «احیای امر خدا و امر به معروف و نهی از منکر»، و شخصیت یاران وفادارش آشنا می‌سازد. این شناخت، عشق را از سطح احساسی به سطحی عمیق و مبتنی بر معرفت ارتقا می‌دهد.
3. تبعیت: زائر اربعین با قدم نهادن در مسیر کربلا، در عمل نشان می‌دهد که پیرو راه حسین (علیه السلام) است. او مشقت راه را به جان می‌خرد (هرچند کوچک در مقابل مشقات کربلا)، در مواکب خدمت‌رسانی مشارکت می‌کند و سعی می‌کند منش و اخلاق حسینی (مانند صبر، ایثار، احترام) را در طول سفر تمرین کند. این پیروی عملی، گام بعدی تربیت ولایی است.
4. اوج: احساس مسئولیت: نقطه اوج تربیت ولایی در اربعین، رسیدن زائر به این درک است که عشق و پیروی، مستلزم مسئولیت‌پذیری در زندگی فردی و اجتماعی است. زائر با دیدن عظمت نهضت حسینی، خود را در قبال حفظ دین، دفاع از مظلوم، امر به معروف و نهی از منکر، ایجاد وحدت اسلامی و خدمت به خلق خدا مسئول می‌بیند. حسین(علیه السلام) شهید شد تا دین زنده بماند؛ زائر بازمی‌گردد تا در جامعه خود، مجری ارزش‌های آن دین باشد. این تحول، هدف نهایی تربیت ولایی در مسیر اربعین است: تبدیل عشق به عمل مسئولانه.

بخش سوم: اربعین؛ مدرسه‌ی ایمان، صبر و اخلاص

فضای معنوی اربعین، محیط آموزشی بی‌نظیری برای تقویت سه رکن اساسی سلوک دینی فراهم می‌آورد:

1. مدرسه ایمان (تقویت باور قلبی):

• تجربه عینی قدرت ایمان: مشاهده میلیون‌ها انسان با پیشینه‌های مختلف که با یک ایمان مشترک و تنها برای رضای خدا، مشقات سفر را به جان می‌خرند، خود بزرگ‌ترین درس عملی در مورد قدرت ایمان و جاذبه ولایت اهل بیت(علیهم السلام) است.
• تقویت ایمان به غیب: حضور در کربلا و زیارت بارگاه امام حسین (علیه السلام)، باور به عالم غیب، ملائکه، شفاعت و تاثیر زیارت را در دل زائر زنده و تقویت می‌کند.
• ایمان به وعده‌های الهی: صبر و استقامت امام (علیه السلام) و یارانش و سپس احیای یادشان در اربعین، تجسم عینی وعده الهی درباره نصرت مومنان و جاودانگی حق است: «إِن تَنصُرُوا اللَّهَ یَنصُرْکُمْ وَیُثَبِّتْ أَقْدَامَکُمْ؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید! اگر خدا را یاری کنید، شما را یاری می‌کند و گام‌هایتان را استوار می‌سازد»[3].

2. مدرسه صبر (تحمل در راه هدف):

• تمرین صبر بر مشقت: خستگی راه، گرما یا سرما، شلوغی، دوری از خانواده و… همگی فرصتی برای تمرین صبر بر سختی‌ها در راه عشق و عقیده هستند. زائر با یادآوری صبر بی‌نظیر امام حسین(علیه السلام)، حضرت زینب(سلام الله علیها) و دیگر اسرا در مصیبت عظیم کربلا، تحمل مشکلات خود را آسان‌تر می‌یابد.
• صبر بر اطاعت: پیاده‌روی طولانی و انجام مناسک زیارت، نوعی صبر بر انجام تکلیف و عبادت است.
• صبر در معاشرت: تحمل رفتارهای گاه ناخواسته دیگر زائران در شلوغی، تمرین صبر و حلم در برخورد با مردم است.

3. مدرسه اخلاص (پالایش نیت):

• نیت خالص برای خدا: اصل زیارت اربعین، حرکتی است برای رضای خدا و ابراز ارادت به اولیای او. فضای معنوی حاکم، زائر را به تصفیه نیت از هرگونه ریا، شهرت‌طلبی و منفعت‌جویی دنیوی دعوت می‌کند.
• اخلاص در خدمت: فعالیت‌های خیریه گسترده و خودجوش در طول مسیر (موکب‌ها) که بدون چشمداشت مادی و تنها برای رضای خدا و خدمت به زائران حسین(علیه السلام) انجام می‌شود، نمونه‌ی عینی اخلاص در عمل است. زائر هم به عنوان خدمت‌دهنده و هم به عنوان خدمت‌گیرنده، درس اخلاص می‌آموزد.

بخش چهارم: فرهنگ پیاده‌روی؛ تمرینی برای بندگی و زیست جمعی مؤمنانه

پیاده‌روی اربعین، به خودی خود، یک آیین تربیتی بزرگ است که دو بعد اساسی دارد:

1. تمرین بندگی فردی (عبادت در حرکت)

• تذکر به ضعف و نیاز: پیاده‌پیمایی طولانی، انسان را به یاد ضعف جسمانی، وابستگی به آب و غذا و نیازمندی ذاتی‌اش به پروردگار می‌اندازد. این تجربه، خاکساری و خشوع در برابر عظمت الهی را تقویت می‌کند.
• ذکر و مناجات: مسیر پیاده‌روی، مکانی برای ذکرهای فردی و جمعی، خواندن دعاها (مثل دعای عهد) و مناجات با خداوند است. حرکت پا، با حرکت زبان و قلب در ذکر خدا همراه می‌شود.

2. تمرین زیست جمعی مؤمنانه:

• نفی فردگرایی:پیاده‌روی اربعین، فرد را در دریایی از انسان‌ها غرق می‌کند و به او می‌آموزد که «من» تنها نیست، جزئی از یک «ما»ی بزرگ ایمانی است. این تجربه، فردگرایی افراطی را به چالش می‌کشد.
• همبستگی و وحدت:حضور اقوام، مذاهب و ملیت‌های مختلف در کنار هم با یک هدف مشترک، تجسم عینی «أُمَّهً وَاحِدَهً» و «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَهٌ» است. رنگ، نژاد، زبان و ملیت در این مسیر معنویت‌محور رنگ می‌بازد.
• نظام خدمت‌رسانی داوطلبانه (موکب‌ها):شبکه عظیم موکب‌ها که به صورت خودجوش و مردمی اداره می‌شوند، نمونه‌ی بی‌بدیل یک جامعه مبتنی بر تعاون، ایثار، تقسیم کار، مسئولیت‌پذیری اجتماعی و خدمت‌گزاری بدون منت است: «وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَىٰ؛ و یکدیگر را در کار نیک و پرهیزکاری یاری کنید»[4]. هر زائر هم خدمت‌دهنده است و هم خدمت‌گیرنده.
• تمرین نظم و انضباط جمعی:حرکت میلیونی در مسیرهای مشخص، نیازمند نوعی نظم خودجوش و احترام به حقوق دیگران (حق راه، حق استراحت، حق استفاده از امکانات) است که به صورت عملی تمرین می‌شود.

نتیجه‌
اربعین امام حسین(علیه السلام) یک پدیده عظیم معنوی، نظام جامع و پویایی از معرفت‌افزایی و تربیت دینی است که در ابعاد فردی و اجتماعی اثرگذار است. زیارت اربعین، با برانگیختن عشق ناب به اهل بیت(علیهم السلام)، عمیق‌ترین لایه‌های وجود انسان را مخاطب قرار داده و او را در مسیری قرار می‌دهد که از این عشق آغاز می‌شود و به احساس مسئولیت فردی و اجتماعی در قبال دین و جامعه منتهی می‌گردد. اربعین، مدرسه‌ای بی‌دیوار و بی‌مرز است که در آن، ایمان در بوته آزمایش تجربه می‌شود، صبر در آتش مشقت‌ها آبدیده می‌گردد و اخلاص در خدمت بی‌منت به همنوع جلوه‌گری می‌کند. در واقع، اربعین هر ساله تصویری زنده و امیدبخش از امکان تحقق جامعه‌ای بر اساس ارزش‌های الهی ارائه می‌دهد و زائر را نه تنها برای زیارت، که برای زندگی متحول شده‌ای پس از زیارت آماده می‌سازد؛ یعنی کانونی برای شکوفایی انسان در مسیر بندگی و عشق.

[1] . سوره عنکبوت، آیه 2.

[2] . سوره شوری، آیه 23.

[3] . سوره محمد، آیه 7.

[4] . سوره مائده، آیه 2.