صلح همراه با خردمندی: درس‌هایی از رهنمود امام علی(ع) به مالک اشتر

مقدمه:

به مناسبت هفته بین‌المللی علم و صلح (۹ تا ۱۵ نوامبر)، شایسته است بار دیگر بر تعهد همیشگی اسلام به صلح، آشتی و همزیستی تأمل کنیم. در همین راستا، به بخشی ژرف از نامه‌ی امیرالمؤمنین علی(ع) به مالک اشتر می‌پردازیم؛ سخنی که دربردارنده‌ی آموزه‌هایی عمیق درباره‌ی اخلاق صلح، هوشیاری و مسئولیت‌پذیری در حکومت و زندگی روزمره است:

امام علی(ع): وَ لاَ تَدْفَعَنَّ صُلْحاً دَعَاكَ إِلَيْهِ عَدُوُّكَ لِلَّهِ فِيهِ رِضًى فَإِنَّ فِي اَلصُّلْحِ دَعَةً لِجُنُودِكَ وَ رَاحَةً مِنْ هُمُومِكَ وَ أَمْناً لِبِلاَدِكَ وَ لَكِنَّ اَلْحَذَرَ كُلَّ اَلْحَذَرِ مِنْ عَدُوِّكَ بَعْدَ صُلْحِهِ فَإِنَّ اَلْعَدُوَّ رُبَّمَا قَارَبَ لِيَتَغَفَّلَ فَخُذْ بِالْحَزْمِ وَ اِتَّهِمْ فِي ذَلِكَ حُسْنَ اَلظَّنِّ

«هیچ‌گاه صلحی را که دشمنت تو را بدان فراخوانده و در آن خشنودی خداست، رد مکن؛ زیرا در صلح، آسایشی برای سپاهیانت، آرامشی برای اندوه‌هایت، و امنیتی برای سرزمینت نهفته است. امّا پس از صلح، از دشمنت نهایت هوشیاری را داشته باش، زیرا چه بسا دشمن نزدیک شود تا فریب دهد. پس با تدبیر رفتار کن و از خوش‌گمانی بی‌جا بپرهیز.» (نهج‌البلاغه، نامه ۵۳)

پیام‌های تربیتی حدیث برای نوجوانان

• صلح و آشتی را تنها زمانی بپذیر که رضای خدا در آن باشد

صلح واقعی تنها پرهیز از درگیری نیست، بلکه انتخاب آشتی‌ای است که خشنودی خدا را به همراه دارد. آشتی نباید به بهای چشم‌پوشی از حقیقت یا عدالت تمام شود.

تمرین عملی: پیش از آشتی پس از یک اختلاف، از خود بپرس: «آیا این تصمیم خدا را خشنود می‌کند، یا فقط می‌خواهم از سختی فرار کنم؟»

• به دنبال صلح از موضع قدرت باش، نه ضعف

صلح حقیقی زمانی ارزشمند است که از جایگاه قدرت درونی و اعتمادبه‌نفس اخلاقی برخیزد، نه از ترس یا ضعف. چنان قوی باش که دیگران خود به صلح با تو ترغیب شوند.

تمرین عملی: در یکی از موقعیت‌های زندگی خود – در مدرسه، فضای مجازی یا اجتماع – بکوش با مهربانی و انصاف، قدرت اخلاقی خود را نشان دهی.

• پس از آشتی نیز هوشیار بمان

بخشیدن دیگران به معنای غفلت از تجربه‌های گذشته نیست. صلح باید با آگاهی و تدبیر همراه باشد تا از فریب یا تکرار اشتباه پیشگیری شود.

تمرین عملی: درباره‌ی یکی از اختلافاتی که در گذشته حل کرده‌ای فکر کن؛ چه نشانه‌هایی از فریب یا بی‌احتیاطی را باید در آینده بیشتر جدی بگیری؟

• در دوستی، بصیرت داشته باش

هر پیشنهادی برای آشتی یا دوستی صادقانه نیست. بیاموز چگونه نشانه‌های اعتماد واقعی را بشناسی و پیش از اعتماد، بیندیشی.

تمرین عملی: در مورد دوستانت فکر کن؛ آیا همه صادق و خیرخواه‌اند، یا برخی ممکن است مسیرت را منحرف کنند؟

پیام‌های تربیتی حدیث برای والدین

• دوراندیشی را بیاموزید و بیاموزانید

فرزندان‌تان را به اندیشیدن پیش از تصمیم و عمل عادت دهید تا پیامد رفتارهایشان را بسنجند و بعد تصمیم بگیرند.

تمرین عملی: در گفت‌وگوهای خانوادگی بپرسید: «اگر این تصمیم را بگیریم، بعدش چه می‌شود؟»

• خطر ساده‌لوحی را جدی بگیرید

به فرزندان‌تان نشانه های ساده لوحی و روشهای پرهیز از آن را بیاموزید. داستان‌هایی واقعی از آسیب‌هایی که از اعتماد بی‌جا ناشی شده بیان کنید.

تمرین عملی: این هفته یک نمونه از اخبار یا تاریخ را انتخاب کنید که در آن اعتماد بی‌جا موجب پشیمانی شده است.

• تفکر نقاد را تقویت کنید

به فرزندان‌تان بیاموزید که هر سخن و خبری را بی‌تأمل نپذیرند و خودشان تحلیل کنند.

تمرین عملی: یک موضوع روز را با خانواده بررسی کنید و از فرزندان‌تان بخواهید پرسش بپرسند نه اینکه صرفاً اطلاعات را بپذیرند.

• الگویی از بخشش آگاهانه باشید

بخشش زمانی ارزش دارد که با آگاهی و عزت‌نفس همراه باشد. فرزندان از رفتار شما یاد می‌گیرند چگونه احساسات خود را مدیریت کنند.

تمرین عملی: با کسی که با او کدورت دارید آشتی کنید، اما در عین حال احترام به خود را حفظ کنید و تجربه‌تان را برای فرزندانتان بازگو کنید.

• اعتماد آگاهانه را بیاموزید

به فرزندان بیاموزید که مهربان باشند اما بی‌احتیاط نه؛ اعتماد باید بر پایه‌ی شناخت دقیق و کافی باشد.

تمرین عملی: با فرزندانتان درباره‌ی تفاوت «بخشش» و «ساده‌لوحی» گفت‌وگو کنید.

پیام‌های تربیتی حدیث برای امامان جمعه و روحانیون

• فضیلت صلح را تبیین کنید

بر پایه‌ی این حدیث، نشان دهید که صلح سبب ثبات، امنیت و آرامش روحی فرد و جامعه است.

تمرین عملی: یک خطبه جمعه را به تبیین نگاه امام علی(ع) به صلح به عنوان نشانه‌ی قدرت اختصاص دهید.

• جوانان را از فریب آشتی‌های دروغین آگاه سازید

به آنان بیاموزید که برخی شعارهای صلح یا تسامح، در واقع پوششی فریبنده برای بی‌عدالتی و فساد اخلاقی‌اند.

تمرین عملی: یک نشست تعاملی با جوانان برگزار کنید و با تحلیل نمونه‌هایی از «صلح‌های فریبنده» در رسانه یا سیاست، آگاهی‌شان را بالا ببرید.