زَکاتِ علم: آموزش و عمل – تأملاتی بر گفتار امام علی (ع)

مقدمه

در روز ۱۸ ربیع‌الثانی تولد فقیه بزرگ محقق حِلّی را گرامی می‌داریم؛ از برجسته‌ترین دانشمندان شیعه که بیش از ۴۰۰ شاگرد داشته و اثری مانند «شرائع‌الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام» از او به‌عنوان متنی بنیادین شناخته شده و بعدها الهام‌بخش شرح عظیم «جواهرالکلام» در ۴۳ جلد شد. در پاسداشت عمرِ وقف‌شده ایشان به علم، در این شماره بر حدیث کوتاه اما پُرمغزی از امام علی (ع) درباره هدف اخلاقیِ دانش تأمل می‌کنیم:

امام علی (ع): زَكَاةُ اَلْعِلْمِ بَذْلُهُ لِمُسْتَحِقِّهِ وَ إِجْهَادُ النَّفْسِ بِالْعَمَلِ بِهِ. (غرر الحکم و درر الکلم، ۱، ۳۹۱)

امام علی (ع) فرمودند: «زکات علم عبارت است از بخشیدن آن به شایستگان، و جهاد نفس در عمل به آن [علم].»

پیام‌های تربیتی حدیث برای نوجوانان و جوانان

• آموزش علم خود برای پاک کردن آن

دانش وقتی رشد و پاکی می‌یابد که آن را به کسانی که سود می‌برند ببخشیم، نه آنکه برای مقام یا نمایش، جمعش کنیم.

چالش عملی: این هفته یک مطلب دینی، اخلاقی یا علمی مفید را به یک هم‌سال یاد بده و از او بخواه نشان دهد چگونه از آن استفاده کرده است.

• عمل به دانسته ها، نوعی از جهاد درونی است

یادگیری واقعی نیازمند کوشش درونی است تا دانش منجر به تغییر رفتار ما شود؛ مطالعه به‌تنهایی کافی نیست.

چالش عملی: یک آموزه اخلاقی را انتخاب کن و به‌مدت هفت روز روزانه آن را تمرین کن و نتایج آن را ثبت کن.

• دانشت را به افراد شایسته بیاموز

کسانی‌ که پذیرش و نیت استفاده درست از دانش تو را دارند، شایسته ترین افراد برای یادگیری دانشت هستند.

چالش عملی: یک دانش‌آموز یا دوست جوانِ نیازمندِ راهنمایی را شناسایی کن و در این ماه سی دقیقه وقت برای کمک به او بگذار.

• با تواضع بیاموز و بیاموزان

دریافت و آموزش علم باید به نیت خدمت باشد، نه نمایش؛ تواضع شما، پاکی هدیه تان را حفظ می‌کند.

چالش عملی: وقتی این هفته به کسی کمک کردی، آن را در شبکه‌های اجتماعی منتشر نکن.

• از راه‌های میان‌بر بپرهیز – به تغییر متعهد بمان

جهاد نفس – که تعلیم دادن دیگران هم نوعی از آن است – یعنی مقاومت در برابر تمایلات کوتاه مدت و پافشاری در اصلاح اخلاقی بلند‌مدت.

چالش عملی: یکی از عادات شتاب‌زده‌ات (مثلاً خشم سریع، شایعه‌پراکنی، تعلل) را برای دو هفته با یک رفتار سازنده جایگزین کن.

پیام‌های تربیتی حدیث برای والدین

• واسطه انتقالِ دانشِ مفید به فرزندان تان باشید

والدین باید به صورت هدفمند دانشِ سودمند و مذهبی را به فرزندان شان منتقل کنند.

چالش عملی: این هفته یک ارزش عملی (مثلاً صداقت، رعایت زمان، نماز) را به فرزندت بیاموز و روزانه با او تمرین کن.

• یادگیری عمل گرا را به رفتارِ خانوادگی تبدیل کنید

این حدیث پیوند میان یادگیری و عمل را نشان می‌دهد. رویه‌هایی خانوادگی بسازید که هر یادگیری ای را به عمل پیوند دهد.

چالش عملی: یک آیین هفتگی خانوادگی (بحث کوتاه، خواندن مشترک، یا کار اجتماعی) برای تمرین عملی ویژگیهای اخلاقی راه بیندازید.

• یادگیرندگان شایسته در خانواده را شناسایی و حمایت کنید

به کودکی که تلاش می‌کند یا معمولاً نادیده گرفته می‌شود زمان بدهید و او را حمایت کنید. ممکن است سزاوارترین یادگیرنده باشد.

چالش عملی: هر هفته یک ساعت راهنمایی متمرکز برای کودکی که نیاز دارد اختصاص بدهید.

• الگویی از عالم با عمل باشید

فرزندان از آنچه می‌بینند الگوبرداری می‌کنند؛ والدینی که به‌صورت علنی در پی عمل به آنچه می دانند هستند، بیش از سخن مؤثرند.

چالش عملی: یکی از تلاشهایتان برای بکارگیری عملی دانسته های تان را با فرزندانتان در میان بگذارید و از آن‌ها بخواهید پیشرفتتان را پی‌گیری کنند.

پیام‌های تربیتی حدیث برای امامان و رهبران دینی

• هدفتان از آموزش، تغییر دادن باشد نه انتقال اطلاعات

زکات علم اقتضا می‌کند که آموزش طوری باشد که افراد را قادر به عمل سازد، نه اینکه فقط جنبه اطلاع‌رسانی داشته باشد.

چالش عملی: خطبه یا درس بعدی‌تان را حول یک تغییر رفتاریِ عملی طراحی کنید و به نمازگزاران یک اقدام ساده بسپارید.

• ویژگی های یادگیرندگی را در مخاطبان تان پرورش دهید

هنر شما در این است که مخاطبان تان از جمله معلمان، رهبران جوان و داوطلبان را در زمینه «یادگیرنده خوب بودن» هم تربیت کنید.

چالش عملی: امسال یک برنامه کوتاهِ مربی‌گری راه بیندازید تا دو یا سه آموزگار توانمند را آماده کنید.

• اجرا را بخشی از برنامه تبلیغی تان کنید

وقتی درس و آموزه‌ای را ترویج میکنید، عمل کردن و مسئولیت‌پذیری مخاطبان تان در قالب پروژه‌های عینی برایتان مهم باشد.

چالش عملی: یک پروژه خدمات اجتماعیِ اجباری مرتبط با یک دوره یا حلقه درسی‌تان به مخاطبان تان معرفی کنید.

• تأثیر عملی آموزشهایتان را بسنجید

عملی شدن آموزه ها نیازمند پیگیری است. مطمئن شوید درس‌های تان به مرور زمان رفتارها را تغییر می‌دهند. اگر نه، ببینید مشکل از کجاست.

چالش عملی: یک سیستم ساده بازخورد و پیگیری (مثلاً نظرسنجی کوتاه) راه‌اندازی کنید تا از میزان کاربرد عملی آموزه‌هایی که به مخاطبان تان منتقل می کنید آگاهی یابید.