زیارت حضرت عبدالعظیم حسنی؛ کانون انسجام اجتماعی و مقاومت فرهنگی شیعه 

 مقدمه 

زیارت در لغت به معنای بازدید و میل کردن است و در ریشه این واژه، مفهوم گرایش و حرکت نهفته است. در فرهنگ و اصطلاح شیعی، زیارت به حرکتی معنوی اشاره دارد که هدف اصلی آن، اتصال باطنی به اولیای الهی و در نهایت رسیدن به لقای خداوند متعال است.

زیارت همچنین در سنت شیعی، تنها یک عمل عبادی فردی نیست، بلکه پدیده‌ای اجتماعی، هویتی و فرهنگی است که در طول تاریخ، نقش مهمی در حفظ انسجام جامعه شیعی ایفا کرده است.

یکی از مصادیق برجسته این سنت محبوب، زیارت حضرت عبدالعظیم حسنی (علیه السلام) در شهر ری است؛ شخصیتی که با هجرت خود به این شهر و با تأکید امامان معصوم (علیهم السلام) بر فضیلت بسیار زیاد زیارت قبر او، به یکی از محورهای اجتماعی و معنوی شیعیان تبدیل شد.

پرسش اصلی این مقاله آن است که زیارت حضرت عبدالعظیم چه کارکردهای اجتماعی و فرهنگی برای جامعه شیعی در گذشته و امروز داشته است؟

جایگاه حضرت عبدالعظیم در کلام ائمه (علیهم السلام)

حضرت عبدالعظیم حسنی (علیه السلام)، از نسل امام حسن مجتبی (علیه السلام)، در عصر چهار امام معصوم یعنی امام کاظم، امام رضا، امام جواد و امام هادی (علیهم‌السلام) می‌زیست. برجستگی شخصیت علمی و معنوی او تا آنجاست که امام هادی (علیه السلام) برخی از شیعیان خود از جمله حمّاد رازی را در حل مسائل دینی به ایشان ارجاع می دهد و می فرماید: « إذا أشكَلَ عَلَيكَ شَىءٌ مِن أمرِ دينِكَ بِناحِيَتِكَ ، فَسَلْ عَن عَبدِ العَظيمِ بنِ عَبدِاللّه الحَسَنِيِّ؛ هرگاه در قلمرو خود در كار دين به مشكلى دچار شدى، آن را با عبد العظيم حسنى در ميان بگذار » (مجلسی، بحار الأنوار ، ج 69 ، ص 2 ). این تأیید، افزون بر تأمین پشتوانه‌ای کلامی برای شیعیان، اعتماد عمومی به شخصیت و جایگاه علمی ایشان را نیز استحکام بخشید.

از سوی دیگر، هنگامی که حضرت عبدالعظیم حسنی در مجلسی عقاید خود را بر امام هادی (علیه السلام) عرضه کرد، امام (علیه السلام) در تأیید ایشان چنین فرمودند: «یا أباالقاسم، هذا واللّه دین اللّه الذی ارتضاه لعباده؛ بخدا قسم این همان دین خدا است که آن را برای بندگانش می پسندد» و در ادامه برای وی چنین دعا کردند: «ثبتک اللّه بالقول الثابت فی الحیاة الدنیا و فی الآخرة؛ خداوند تو را با گفتار ثابت و استوار در دنیا و آخرت تثبیت کند!». آنگاه در باره ایشان فرمودند: «مرحبا يا أبَاالقاسِمِ أنتَ وَلِيُّنا حَقا؛ آفرین ای ابوالقاسم! تو حقیقتاً از دوستان و یاران ما هستی. این جمله کوتاه، نشانگر جایگاه ویژه او نزد اهل‌بیت (علیهم السلام) و معیار ولایتمداری حقیقی است. (شیخ صدوق، امالی، ص419)

فضیلت زیارت حضرت عبدالعظیم حسنی (علیه السلام)

در منابع حدیثی آمده است که امام هادى عليه السلام به مردى از اهالى رى كه به زيارت امام حسين عليه السلام رفته بود فرمودند:« أما إنَّكَ لَو زُرتَ قَبرَ عَبدِالعَظيم عِندَكمُ لَكُنتَ كَمَن زارَ الحُسَينَ عليه السلام؛ اگر قبر عبد العظيم را در شهر خود زيارت كنى ، چنان است كه گويى امام حسين عليه السلام را زيارت كرده ای». (ابن قولویه، كامل الزيارات، ص 324)

این روایت، صرفاً فضیلت فردی یک زیارت را بیان نمی‌کند، بلکه حامل پیامی اجتماعی است: در دوره‌ای که زیارت امام حسین (علیه السلام) در کربلا با محدودیت‌های سیاسی عباسیان مواجه بود، تأکید بر زیارت حضرت عبدالعظیم، بدیلی مشروع و ممکن برای تداوم سنت زیارت و انسجام جامعه شیعی فراهم می‌کرد (محمدجعفر طباطبایی،تشیع در عصر عباسیان، ص۴۳۲). در واقع، زیارت حضرت عبدالعظیم نقش «جایگزین فرهنگی» را ایفا می کرد؛ جایگزینی که هویت شیعی را زنده نگه می‌داشت و پیوند مؤمنان با محور ولایت را حفظ می‌کرد.

کارکردهای فرهنگی و اجتماعی زیارت حضرت عبدالعظیم (علیه السلام)

۱.  ایجاد هویت دینی و تقویت همبستگی اجتماعی

در فضایی که خلافت عباسی تلاش می‌کرد هویت شیعی را تضعیف کند، حضور در کنار قبر حضرت عبدالعظیم و زیارت آن، به مثابه آیین جمعی، همبستگی اجتماعی شیعیان را تقویت نموده و به آنان امکان می‌داد که هویت دینی و ولایی خود را بازتعریف کنند. این همبستگی، کارکردی شبیه «اجتماع عرفات» داشت؛ یعنی مؤمنان با حضور در یک مکان مقدس، احساس تعلق به یک جماعت دینی فراتر از خود پیدا می‌کردند.

۲. مقاومت فرهنگی

زیارت حضرت عبدالعظیم نوعی مقاومت نرم در برابر سیاست‌های رسمی عباسی بود. هنگامی که عباسیان زیارت کربلا را محدود می‌کردند، شیعیان با زیارت قبر حضرت عبدالعظیم در شهر ری، پیامی از استمرار وفاداری خود به اهل‌بیت (علیهم السلام) ارسال می‌کردند. این همان چیزی است که برخی از دانشمندان علوم اجتماعی آن را مقاومت روزمره فرهنگی می‌نامند. (جیمز اسکات، سلطه و هنر مقاومت؛ روایت‌های نهانی، ص۲۴۵)

مقاومت فرهنگی روزمره در نظریه‌ای که می‌توان آن را «خلاقیت‌های مردمی» نامید، به مجموعه‌ای از اعمال کوچک، هوشمندانه و غیررسمی در زندگی روزمره اطلاق می‌شود که توسط افراد و گروه‌های اجتماعی به کار گرفته می‌شوند تا در برابر سلطه و فشارهای فرهنگی و سیاسی ایستادگی کنند و هویت و استقلال فرهنگی خود را پاس بدارند. این مقاومت‌ها که غالباً نامرئی و نامحسوس هستند، شامل فعالیت‌های فرهنگی، اجتماعی و نمادینی چون زیارت اماکن خاص، استفاده از زبان بومی، پوشش خاص، آداب و رسوم متفاوت، و فعالیت‌های هنری و مذهبی است که به حفظ تمایز و هویت گروهی در مقابل فرهنگ غالب کمک می‌کند.

این مفهوم نشان می‌دهد که افراد حتی در شرایط فشار نیز صرفاً منفعل و قربانی نیستند، بلکه با بهره‌گیری از ابتکار و کنش‌های فرهنگی و اجتماعی خویش، به شیوه‌هایی خلاقانه در برابر سلطه ایستادگی کرده و هویت خود را پاس می‌دارند. زیارت قبور اولیای الهی از جمله حضرت عبدالعظیم حسنی در شرایط خفقان و تهدید عباسی یک نمونه هوشمندانه ای از همین مقاومت نرم بوده است که با هدایت حضرت امام هادی (علیه السلام) صورت گرفته است.

۳. انتقال آموزه‌های دینی

تأکیدهای پیاپی ائمه معصومین (علیهم‌السلام) بر زیارت مرقد حضرت عبدالعظیم حسنی (علیه السلام)، باعث شد این مکان از بدو شکل‌گیری، تنها به یک زیارتگاه معنوی محدود نمانده، بلکه به تدریج به کانونی برای آموزش، پژوهش و تبادل معارف شیعی تبدیل شود. این نقش علمی به‌گونه‌ای تقویت شد که شهر ری به یکی از مراکز اصلی تجمع شیعیان و از پایگاه‌های مهم فعالیت‌های علمی و آموزشی آنان بدل گشت، تا آنجا که شمار زیادی از عالمان، محدثان و فقهای برجسته از دیگر شهرها به ری کوچ کردند. از جمله چهره‌های شاخص این حوزه علمی می‌توان به کلینی، شیخ صدوق، ابن قبه رازی و ابوالفتوح رازی اشاره کرد.

منابع تاریخی گواهی می‌دهند که در سده‌های چهارم و پنجم هجری، ری از جمله مراکز مهم علمی شیعه به شمار می‌رفت و حرم حضرت عبدالعظیم، عمق و اعتبار بیشتری به این جایگاه علمی و معنوی می‌بخشید. این جاذبه باعث می‌شد عالمان بزرگی برای تدریس و مناظره‌های علمی به این شهر سفر کنند؛ برای نمونه، علامه مجلسی در گزارش‌های خود، این حرم را یکی از کانون‌های مهم تجمع علما برمی‌شمارد.

این روند در دو قرن اخیر و همزمان با توسعه فضای معماری و تأسیس مدارس و کتابخانه‌ها در جوار حرم، شتاب و قوت بیشتری یافت. در قرن سیزدهم هجری، مدارس دینی پیرامون حرم به محل پرورش طلاب علوم دینی تبدیل شد و حلقه‌های درس بزرگی چون میرزا ابوالقاسم قمی (صاحب قوانین) در این مکان برپا می‌گردید.

حضور میرزای قمی در شهر ری، تنها یک اقامت ساده نبود، بلکه نقطه عطفی در تقویت کارکرد علمی و آموزشی حرم حضرت عبدالعظیم (علیه السلام) در دوره قاجار به شمار می‌رود. تدریس او در جوار این حرم، باعث جذب شاگردان نخبه و تبدیل این مکان به یک حوزه علمیه معتبر و پررونق شد و به خوبی نشان داد که چگونه این بارگاه مقدس در طول تاریخ، علاوه بر کارکردهای عبادی و اجتماعی، همواره به عنوان یک پایگاه مهم علمی و آموزشی برای شیعیان ایفای نقش کرده است.

در دوران معاصر نیز، حرم حضرت عبدالعظیم همچنان به عنوان یک مرکز انتقال آموزه‌های دینی ایفای نقش می‌کند. حضور طلاب، برگزاری مراسم‌های مذهبی، جلسات قرآنی و سخنرانی‌های علمی، این مکان را به پایگاهی پویا برای آموزش و ترویج معارف اسلامی تبدیل کرده است. امروزه مؤسسات فرهنگی – دینی وابسته به آستان حضرت عبدالعظیم همچون «پژوهشکده حضرت عبدالعظیم» و «دانشنامه عبدالعظیم» در تولید آثار علمی و دینی فعالیت دارند و نشان می‌دهند که سنت دیرینه تعلیم و تعلم در جوار این حرم مقدس همچنان زنده و جاری است.

سخن پایانی

زیارت حضرت عبدالعظیم حسنی (علیه السلام) فراتر از یک عمل عبادی فردی، پدیده‌ای اجتماعی و فرهنگی است که نقش بی‌بدیلی در تاریخ شیعه ایفا کرده است. این زیارت، با پشتوانه تأکید و تصدیق ائمه معصومین (علیهم السلام)، به عاملی برای تقویت هویت ولایی، ایجاد همبستگی اجتماعی و مقاومت فرهنگی در برابر حکومت جور عباسی تبدیل شد. در دوران اختناق، این مکان مقدس به عنوان جایگزینی مشروع برای زیارت کربلا، پیوند امت با امامت را زنده نگاه داشت و به کانونی برای انتقال علوم و معارف اهل بیت (علیهم السلام) مبدل گشت. امروزه نیز حرم ایشان با حفظ همان کارکردهای اصیل، به‌عنوان پایگاهی پویا در تعلیم، تعلم و انسجام بخشی به جامعه شیعی به حیات خود ادامه می‌دهد.