دشوارترین مسئولیت امام حسن عسکری (علیه السلام)

سید هاشم موسوی

مقدمه

هشتم ربیع الاول، سالروز شهادت یازدهمین اختر تابناک امامت و ولایت، امام حسن بن علی العسکری (علیه السلام) است. امامتی که در یکی از تاریک‌ترین وخفقان‌آورترین ادوار تاریخ اسلام واقع شد و مسئولیتی خطیر و بی‌نظیر را بر دامن پاک آن حضرت نهاد: آماده‌سازی امت برای ورود به عصر غیبت.

این مقاله نگاهی دارد به این مسئولیت دشوار و راهبردهای حکیمانه‌ای که آن امام همام برای تضمین آینده تشیع به کار بست.

چالش اصلی

امام عسکری (علیه السلام) در شرایطی بی‌سابقه رهبری شیعیان را بر عهده داشت. شیعیانی که طی دو قرن، به حضور فیزیکی ودسترسی مستقیم به امام خود عادت داشتند. اکنون می‌بایست مفهومی کاملاً جدید و بی‌سابقه را می‌پذیرفتند: امامتی که ادامه دارد اما امامشان غایب از نظر است. از سوی دیگر، حکومت جبار عباسی به شدت مراقب امام (علیه السلام) بود وکوچک‌ترین حرکتی درباره فرزند و جانشین ایشان را سرکوب می‌کرد. این محدودیت شدید، انتقال این مفهوم را به جامعه به چالشی عظیم تبدیل کرده بود.

راهکارهای امام عسکری (علیه السلام)

امام با درایت وتدبیر فوق‌العاده، راهکارهایی را به کار گرفت تا جامعه را برای این تحول بزرگ آماده کند:

۱. معرفی مستقیم حضرت ولی عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف)

امام (علیه السلام) فرزند خود، حضرت مهدی (عج الله تعالی فرجه الشریف) را به طور محدود وتنها به یاران بسیار خاص ومطمئن خود معرفی می‌کرد. برای نمونه می‌توان به افرادی مانند «احمد بن اسحاق قمی» اشاره کرد که امام (علیه السلام) فرزندش را به او نشان داد وفرمود: «پس از من، این امام شماست.» این اقدام، شهود عینی را برای گروهی از اصحاب فراهم آورد تا پس از شهادت امام، وجود امام دوازدهم را شهادت دهند و از بروز تفرقه جلوگیری کنند.

۲. تبیین مبانی اعتقادی غیبت

امام عسکری (علیه السلام) در گفتار و رفتار خود، با استناد به قرآن و روایات نبوی، این موضوع را تبیین می‌کرد که غیبت و طول عمر امام، سنتی الهی است و نمونه های فراوانی در تاریخ دارد که می توان به غیبت حضرت یونس (علیه السلام) در شکم ماهی و زیست پنهانی حضرت ابراهیم پس از کناره گیری از قومش، یا عمر ‌طولانی حضرت نوح، ادریس، خضر و عیسی (علیه السلام) اشاره کرد. این استدلال نشان می‌داد که غیبت امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) نیز امری ممکن ومطابق با سنت‌های پیششین الهی است.

۳. تقویت و گسترش نهاد وکالت

امام (علیه السلام) شبکه ارتباطی منظم وگسترده‌ای از وکلای مورد اعتماد در سرزمین‌های مختلف اسلامی ایجاد کرد. این وکلا، مسئول جمع‌آوری وجوهات شرعی، پاسخ به سؤالات فقهی وعقیدتی، و ایجاد پیوند بین امام و شیعیان بودند. این نهاد، یک نمونه عملی وتمرین برای دوران غیبت بود که به شیعیان آموخت چگونه در غیاب امام، از طریق نمایندگان معتبرش با امامت در ارتباط باشند. این سیستم بعدها در دوران غیبت صغری وتوسط نواب اربعه به کمال رسید.

۴. تأکید بر ایمان، صبر وانتظار

امام عسکری (علیه السلام) پیوسته بر این موضوع تأکید می‌ورزید که بزرگ‌ترین آزمایش شیعیان، حفظ ایمان و صبر در دوران غیبت است. ایشان می‌فرمود حتی اگر امام خود را نبینید، ولی او وجود دارد و ناظر اعمال شماست. این تأکید، پایه‌های روانی و معنوی لازم برای تحمل دوران سخت غیبت را در دل‌های مؤمنین می‌کاشت.

۵. هشدار درباره یتیمی معنوی و وظیفه علماء

در همین زمینه، سخنی گران‌قدر از امام حسن عسکری (علیه السلام) به نقل از پدران بزرگوارش (علیهم السلام) رسیده که بر شدیدترین نوع یتیمی- بازماندن و نشناختن امام هر عصری-تأکید بسیار دارد. ایشان با استناد به روایتی از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) می‌فرمایند: «أَشَدُّ مِنْ يُتْمِ الْيَتِيمِ الَّذِي انْقَطَعَ عَنْ أَبِيهِ يُتْمُ يَتِيمٍ انْقَطَعَ عَنْ إِمَامِهِ وَ لَا يَقْدِرُ عَلَى الْوُصُولِ إِلَيْهِ وَ لَا يَدْرِي كَيْفَ حُكْمُهُ فِيمَا يُبْتَلَى بِهِ مِنْ شَرَائِعِ دِينِهِ؛ [1]سخت‌تر از یتیمی کودکی که از پدر جدا شده، یتیمی کسی است که از امامش جدا شده و توانایی دستیابی به وی را ندارد و حکم امامش را در مسائل دینی که با آن‌ها روبرو می‌شود، نمی‌داند».

امام (علیه السلام) در ادامه این روایت، با اشاره به نقش محوری علمای راستین، وظیفه سنگین آنان را یادآور می‌شوند: « أَلَا فَمَنْ كَانَ مِنْ شِيعَتِنَا عَالِماً بِعُلُومِنَا وَ هَذَا الْجَاهِلُ بِشَرِيعَتِنَا الْمُنْقَطَعُ عَنْ مُشَاهَدَتِنَا يَتِيمٌ فِي حِجْرِهِ أَلَا فَمَنْ هَدَاهُ وَ أَرْشَدَهُ وَ عَلَّمَهُ شَرِيعَتَنَا كَانَ مَعَنَا فِي الرَّفِيقِ الْأَعْلَى؛ آگاه باشید! هر فرد ناآگاه به شریعت ما که از دیدار ما محروم است، یتیمی است در دامن عالمان شیعه ما. آگاه باشید! هر که او را هدایت و راهنمایی کند و شریعت ما را به او بیاموزد، در مقام رفیع اعلی با ما خواهد بود.»

این بیان نورانی، رسالت علمای دین در دوران غیبت را به وضوح ترسیم می‌کند: پر کردن خلأ ارتباط مستقیم با امام از طریق شناساندن امام و تعلیم معارف ناب اسلامی، تا جامعه از یتیمی معنوی نجات یابد.

ضرورت ارتباط با امام

با توجه به این که یتیم واقعی کسی است که از امام جدا شده، اهمیت ارتباط با امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) و تلاش برای شناخت و پیروی از ایشان بیش از پیش آشکار می‌شود. در منابع دینی و دعاهای مأثور، به ضرورت ایجاد پیوند معنوی با امام زمان و حفظ این ارتباط تأکید شده است. دعا برای فرج امام، شناخت نشانه‌های او و پیروی از آموزه‌های اصیل اسلامی که از طریق نائبان عام آن حضرت (فقهای واجد شرایط) به دست می‌آید، می‌تواند ما را از این یتیمی معنوی نجات دهد و به سوی هدایت و کمال رهنمون کند.

پیامدها و دستاوردها

اقدامات استراتژیک امام عسکری (علیه السلام) ثمراتی گران‌بها به همراه داشت:

• پیشگیری از بحران اعتقادی: پس از شهادت امام، جامعه شیعه اگرچه دچار اندوه و حیرت اولیه شد، اما به لطف معرفی قبلی امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) و وجود شبکه وکلا، دچار فروپاشی نشد و مسیر امامت را ادامه داد.
• زمینه‌سازی برای غیبت صغری: جامعه به خوبی برای پذیرش مفهوم نیابت خاص آماده بود. بنابراین با آغاز غیبت صغری، مردم به سراغ نواب اربعه رفتند و این دوران به آرامی و بدون تشنج عمده سپری شد.
• ایجاد الگوی پایدار در غیبت کبری: ساختار فکری، اعتقادی و سازمانی که امام عسکری (علیه السلام) پایه‌ریزی کرد، به الگویی ماندگار برای دوران غیبت کبری تبدیل شد. تکیه بر فقهای عادل به عنوان نایبان عام امام، رجوع به روایات برای حل مسائل، و حفظ روحیه انتظار فرج، همگی ریشه در تلاش‌های آن حضرت دارد.

سخن پایانی

شهادت امام حسن عسکری (علیه السلام) تنها یک نقطه پایان بر زندگی پربرکت ایشان نبود، بلکه آغازی بود بر آزمونی الهی برای پیروان راستین مکتب اهل بیت (علیهم السلام).

آنچه امروز به عنوان مکتب پویا و زنده تشیع می‌شناسیم، مرهون درایت، رنجها و برنامه‌ریزی‌های آن امام مظلوم است. بزرگداشت یاد و خاطره ایشان، بهترین فرصت برای بازخوانی آن درس‌های تاریخی و تقویت ایمان و انتظارمان برای ظهور منجی موعود، حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) است.

[1] . تفسير الإمام العسكري (ع) – المنسوب إلى الإمام العسكري (ع) – الصفحة ٣٣٩